Maksimalisme, moral og variasjonar av det sjølvbiografiske

Norsk kritikerlags litteraturseksjon arrangerte 5. desember kritikersalong på Forfatternes hus i Oslo for å diskutere kven som er dei heitaste kandidatane for Kritikerprisen for beste voksenbok 2013.

Panelet bestod av Silje Bekeng (Klassekampen), Marta Norheim (NRK) og Eskil Skjeldal (Vårt Land). Ordstyrar var Knut Hoem (NRK).

Først gav Knut Hoem ei rask oppsummering av bokåret 2013. Dette er publisert og kan lesast på Bokbloggen til NRK: Litteraturåret 2013 fritt etter hukommelsen

Paneldeltakarane heldt så kvar sitt innlegg.

Marta Norheim: Eg har i år vore i to juryar, P2-lytternes romanpris og Ungdommens kritikerpris. Det var ingen opplagte vinnarkandidatar i år, og det viser seg i at det er stor spredning i nominasjonane til dei ulike prisane. Unntaket er salgsvinnaren Jo Nesbø, men han blir ikkje nominert til dei litterære prisane. Det har vore eit godt debutantår – og kanskje har dei blitt meir synlege sidan det ikkje har vore nokon sjølvsagte favorittar elles. Det sjølvbiografiske har vist seg interessant også i år. I 2011 spådde eg at vi hadde sett slutten på den sjølvbiografiske romanen med sjette bind av Min kamp. Det var feil. Men folk skriv sjølvbiografisk på ulike måtar. Knausgård har begynt med essay, som også er ein personleg sjanger, og det gjeld også Vigids Hjorth og Jan Kjærstad (sistnemde har skrive essay før også).

Eg vil trekke fram tre bøker, først Herbjørg Wassmos Disse øyeblikk: Ho skriv kronologisk om ei namnlaus kvinne på ein namnlaus plass, og det liknar til forveksling ein realistisk roman. Det spesielle er at ho vinn Wassmos prisar etter å ha skrive Wassmos romanar. Handlinga sluttar lenge før 2013, her har vi ein person som ser bakover på noko avslutta. Det er noko fordekt og irriterande med heile prosjektet, og Wassmo var meir interessant i romanen om si eiga slekt: Hundre år Ho er ikkje på sitt beste når ho skriv om seg sjølv.

Tomas Espedals Bergeners: Espedal er på sitt beste når han skriv om seg sjølv, og har nådd eit anna nivå etter at han gjekk inn i det sjølvbiografiske. Han utforskar kunsten og livet og korleis det eine blir til det andre. Han iscenesetter seg sjølv, og det oppstår dynamikk mellom han og teksten. Det kan bikke mot det manierte og sjølvforelska, og han bevegar seg på aksen mellom det litt flaue og det plagsomt pinlege – noko han har felles med Knausgård. Men det overordna er djupt sympatisk – han har det utforskande (som Wassmo manglar), difor tilgjer eg han mykje. Dei underliggjande spørsmåla er: Kven er eg? Korleis skal eg leve? Slik identitetsproblematikk har vore akutt dei siste tiåra i Norge. Dette er ei utforsking eg gjerne er med Espedal på.

Det er urolige tider, kanskje er det difor så mange er opptekne av å skrive om seg sjølv?

Nikolai Frobenius, Mørke grener: Frobenius har vore i det sjøvbiografiske lenge. Men no går han i ei anna retning. Tidlegare har han leika med dobbeltkontrakten: Å skrive både sjølvbiografisk og fiksjon. I Mørke grener er hovedperson tydeleg ikkje sjølvbiografisk, berre ein forfattar: Uddermann. Han skriv om person i sin eigen barndommen, men så byrjar ting å skje. Objektet han skriv om slår tilbake. Når Uddermann til slutt skriv verkeleg sjølvbiografisk, nærmast automatskrift, opplever han at når han seinare les gjennom, skjønar han ingenting. Frobenius problematiserer altså det sjølbiografiske prosjektet på ein måte det går an å ta vidare i debattar om sjølvbiografien. Om all litteratur blir seg sjølvbiografiar, vil litteraturen ende som ein kloakk av betroelser. Spennet mellom dette og det eksistensiellt nødvendige er interessant.

Silje Bekeng: Det er vanskelig å ikkje møte opp her med ei kjensle av å ha lese for lite. Som kulturjournlist er ein alltid bakpå, som om lesinga er noko vi blir ferdige med, men slik er det jo ikkje. Kanskje fjernar dette oss fra det som i opprinneleg trekte oss til litteraturen – noko varig og langsamt? Eg har valgt bøker som set meg i kontakt med det langsame igjen. Ein påfallande trend for den yngre litteraturen i år, er forfattarar som tek i bruk eit vell av historiske, kulturelle og vitskaplege referansar og brukar desse som linser for det psykologiske og sosiale.

Margunn Vikingstad spurde seinast førre veke i Morgenbladet om det fins «ei ny bevisstheit om og bruk av naturen og naturvitskapen i samtidslitteraturen» – og nemner debutantane Frøydis Sollid Simonsen og Roskva Koritzinsky. Eg kunne også nemne Nils Christian Moe-Repstad og Sindre Ekrheim. Dette er same året som Jan Kjærstad har slått eit slag for meir Darwin og mindre Freud i litteraturen, og Kim Leine har fått Nordisk Råds litteraturpris for den historiske romanen Profetene i Evighetsfjorden som er full av det fysiske, kroppslige, av dissekering og småkryp og forråtning, av burleske historier og merkelege fakta.

Også kunst og kulturhistoria pregar mange av årets bøker. Nicolai Houms De håpefulle er ein moderne, overskuddsprega gjenerasjonsroman støpt etter Jonathan Franzens form, lessa med referansar. Frøydis Sollid Simonsens prosasamling Hver morgen kryper jeg opp fra havet skildrar ein biologistudent som filtrerar kjærleikssorga gjennom pensum på måtar som er overraskande, poetiske og ofte såre.

Hilde Østbys Leksikon om lengsel: Lengt og kjærleikssorg blir filtreret gjennom kulturhistoria, Dante, Lolita, Napoleon, Jeanne d’Arc. Lars Mørch Finboruds De svarte skiltene: Sentralt her er ein katalog over åtte millionar samleobjekt og relikviker frå kunsthistoria. Det er ei absurd historie.

Det er store forskjellar mellom desse fire bøkene, men sams er at dei vil dra verda inn i tekstane gjennom referansane, og lesinga får noko fysisk og sanseleg ved seg. Titlane representerar noko eg ofte saknar i ung litteratur. Ein slik litterær maksimalisme kan lett bli avvist som overlessa og poserande, og James Wood ville kalt det «hysterisk realisme». Ofte blir det nedstrippa fremheva som positivt. Men det eg virkeleg likar er det overlessa, kuriøste og masete, som drar med seg alt mulig inn frå verda. Slik at den underliggande tematikken siver ut av sprekkane … som om det var for vanskeleg til å bli sagt rett ut.

Livet mitt er ikkje presist, nedstrippa og glassklart. Det er rotete og overlessa, fullt av distraksjonar, detaljer, innfall, plutselige skift – og heile tida drar eg på historisk vitskapleg kunnskap som rammar inn alt eg føler og opplever. Difor opplever eg dei maksimalistiske romanene som sannare og virkelegare, og eg meinar at det har vore mykje av den biologiske, darwinistiske vinklinga i yngre litteratur i år.

Det har blitt spurt kvifor meiningstap og identitet er eit så sterkt tema for litteraturen i år. Eg tenkjer vel at det er eit av litteraturens grunntema. Men dei bøkene eg har trekt fram, søkjer seg inn og ned i verda, som for å finne svar i naturen og historia. Det blir eit spenn mellom dei underliggjande kjenslene og vitenskapens kjølege overflate.

Dette er bøker som ikkje berre viser fram oppløysingstendensane, men som viser menneske som rekkjer armane mot verda, som prøvar å møte identitetskrisa med dei einaste gode verktyga vi har: Kunnskapen vår, historia vi drar på og vitskapen, kor utilstrekkjeleg han enn måtte vere.

Eskil Skjeldal: Eg sat også i juryen for Ungdommens kritikerpris. Eg synes det er vanskeleg å seie noko samlande om bokåret, men har valgt å konsentrere meg om tematikk eg ser i mange romanar: Identitetskrise og jakt på autentisitet, jakt på oppgjer og behov for forsoning. I desse romanane er det også ei forståing av kva mennskeleg verdigheit. Slike behov kan bli oversett, men det fører til kriser. Kvifor er dette framleis eit tema?

Agnes Ravatns Fugletribunalet: Ei kvinne søkjer det enkle livet og vil byggje seg opp igjen som hushjelp på landet. Ho lukkast delvis, men relasjonen til mannen i huset truar prosjektet. Han får makt over henne – men det er også likskapar mellom dei. Begge er i moralsk krise og tilbaketrekking og søkjer forlating. Kan dei to hjelpe kvarandre? Ravatn etablerer ei norm for eit sant og godt liv og kva menneskeleg verdigheit er. Lengten etter nærleik er presist skildra.

Gine Cornelia Pedersens Null: Romanen har ein fortvila og ekspansiv hovudperson med trong til autentisitet, ho søkjer å vere til stades i sitt eige liv og blir drive mot rus og utagerande seksuell åtferd. Det er depresjon og sinne, men også draumar om ekte kjærleik. Ho tar inn alle lydar og lukter, og søkjer spenning for å fjerne keisemda. Som Ravatn leikar forfattaren med mogelegheita for psykisk sjukdom. Ho formidlar ei grunnleggjande kjensle av at livet er uverdig, og leitar etter eit fullverdig liv. Bak dette ligg det førestellingar om kva verdigheit er. Det oppstår håp i relasjonen til ein mann.

Nina Lykkes Oppløsningstendenser: Dette er ein postmoderne versjon av Dostojevskis Kjellermennesket. Hovudpersonen Liv har havarert relasjonelt og opplever skam og fornedring, men ho er kontrollert og veltalande. Forholdet til ei kontrollerande og avvisande mor er sentralt. Det er trist lesning, men boka nærmar seg også sjangeren tragikomedie. Sårbarheita ligg tjukt utanpå Liv. Vi får sjå årsakar i barndommen hennar, at ho har bore konflikta til foreldra på skuldrane. Liv har ein sterk trang til å bli sett, ønskt og forstått. Spørsmålet som vert reist, er kva eit menneske treng for å ha eit godt og trygt liv. Kroppsarbeid og det enkle livet bringer hovudpersonen vidare, som hos Ravatn.

Også andre forfattarar tangerer temaet identitetskrise: Ida Hegazi Høyers Ut. Ingrid Meldfald Havredals Omveier og Hanne Ørstaviks Det finnes en stor open plass i Bordeaux.

Er dette tilfeldige trekk, eller er desse litterære krisene eit mønster som seier noko om vår tid? Det er sterke vitnesbyrd om menneskets vesen. Alle bøkene eg har trekt fram er av og om kvinner, så det blir naturleg å spørje: Er det ein kjønnstematikk vi ser?

Knut Hoem: Det er mange ulike nominasjonslister i år, og ingen tydeleg vinnar av bokhausten. Er det godt eller dårlig?

Marta Norheim: Det seier noko om materialet. Det er ingen bøker frå 2013 som vil gå rett inn i kanon, det var ingen forfattarar som sette sitt stempel på 2013. Kanskje ser vi også no større variasjon i kva ein jury er ute etter? Mitt kvalitetsbegrep har endra seg med åra. Kanskje er det større pluralitet i kvalitetskriteria no? Eg var nok strengare estetisk tidlegare. No tenkjer eg at det er mykje som glipp i ei slik lesing. Difor snakker eg no om kvalitetar – ein må sjå kva type bøker ein har med å gjere. Sei til dømes at ei god og viktig historie blir fortalt med nokre klisjear. Eg slukar nokre klisjear når boka elles gjer inntrykk. Tidlegare ville eg nok ha vore strengare mot Tomas Espedal, men eg valgte å vere generøs i år – eg støttar det prosjektet han har drive fram gjennom fleire år.

Hoem: Det er altså forfattarane sin feil?

Frå salen, Bernhard Ellefsen: Det er interessant å merke seg at i innlegga frå panelet er alle dei sentrale utgivingane frå dei store forfattarane utelatne. Når det gjeld det sjølvbiografiske, meinar eg at Espedals bok i år nok ikkje er hans beste. Men generelt har Knausgårds sjølvbiografiske prosekt etterlate seg ein ruinhaug , ei vanvittig åpning der prosjekt som tidlegare var umogelege, no er mogeleg. Som hos Nils Christian Moe-Repstad: Det blir mogeleg å skape noko ut av jævelskapen som har skjedd. Ruth Lillegraven er eit anna døme.

Om maksimalisme: Du nemde ikke Øyvind Rimbereid. Elles synes eg Knausgårds essaysamling fortenar å bli vurdert. Eg er også fascinert av inngangane – innanfor Skjeldals tematikk må Hanne Ørstavik vere den klart beste. Og Solstad. Det forundrar meg mest at de ikkje nemner dei beste bøkene.

Marta Norheim: Eg er forsåvidt einig. Min radar er nok veldig på prosa. Lillegraven skriv også sjølvbiografisk, men det framgår ikkje i sjølve diktsamlinga. Når det gjeld Solstad, så har han gjort mykje sjølvbiografisk, men denne gongen skriv han vel meir ein slektsroman. Det er ein annan interessant tendens og ny veg for det sjølvbiografiske: Bakover i generasjonane.

Marit Grøtta: Det er mange interessante symptom i poesifeltet. Meir maksimalisme. Romanforfattarane har tatt med maksimalisme inn i poesien. Lars Ove Seljestad, Kjersti Annesdatter Skumsvold skriv interessant og viktig. Men ikke så formsikkert som Øyvind Rimbereid eller Steinar Opstad. Ein må skru på andre kvalitetskriterier. Flamme forlag har gjort mykje for å etablere ein slags populærnorm innan poesien, det synes eg er fint. Men eg er kritisk til Brageprisnominasjonene. Lillegraven var ikkje rett vinnar. Ho skriv sanseleg og sympatisk enkelt, men alt står på linjene, det er lite mellom dei. Ei biografisk, lettlest forteljing. Når først ei diktsamling skulle vinne, burde det ha vore ei anna. Eg har tidlegare syntes Moe-Repstad var for stram og begrensa, men det er mykje interessant som skjer i dei to nye samlingane. Fortsatt er det mange lukkande parti kor han lesser på med mange moment.

Marta Norheim sa litt om kven som sat i nominasjonsjuryen for Brageprisen, og at det er eit elektorat som stemmer fram vinnaren. Ho meinte at Moe-Repstad burde ha vunne. Solstads roman meinte ho derimot var djupt problematisk på mange måtar, og at nominasjonen av han som einaste roman nærmast tvinga elektoratet til å velje ei diktsamling. Lillegraven har fine refleksjonar og portrett i si bok, medan ingen når opp til Rimbereid.

Hoem: Er det eit problem at kritikerfavorittane spriker? For vår autoritet?

Silje Bekeng: Ei årsak kan være at dei store forfatterne har valgt å skrive rare bøker i år. Loe har skrive ein rar liten sak, Solstad er ugjennomtrengeleg, Espedal skriv om Bergen …

Merete Røsvik Granlund: Ingen har snakka om Merethe Lindstrøm? Ho har jo skrive ei veldig god novellesamling igjen?

Marta Norheim: Vi nominerte henne jo til Ungdommens kritikarpris, men no hugsar eg ikkje så mykje av boka lenger.

Bernhard Ellefsen: Solstad er ikkje ugjennomtrengelig. Og han er vel alltid så god at einkvar roman av han er årets beste? Hjorth, Gulliksen og Knausgård har skrive formidabelt viktige bøker som det er viktig å gjenkjenne som gode. Dei vi vanlegvis lenar oss på har stilt oss mer på prøve. Ørstavik, til dømes, krev tålmod.

Hoem: Hos Deichman står no 666 personar på venteliste for å låne Roy Jacobsens De usynlige, men ingen for Solstad … Men er vi nøgde med lesingane og mottakinga av Solstad? Eg syntes det var veldig polarisert. Hat eller lojal kjærleik. Kor produktivt er det for publikum?

Marta Norheim: Meinar du at kritikarane bør koordinere utspela sine?

Hoem: Men fekk boka interessante lesingar?

Alf Kjetil Walgermo: Eg var positiv. Det kan verke som ein del bokmeldarar ikkje tok innover seg rådet i starten: «Les langsomt». Nokre bøker kan ein lese fort, andre må ein lese seint. Solstad er uleselig ved rask lesing. Les du romanen som poesi, bør han får kritikarprisen. Han står ut som ingen andre i år, boka er noko nytt i norsk litteratur og tar det biografiske vidare i ei ny retning. Det er metadikting og dikting samtidig. Persongalleriet er enormt, som i Krig og fred. Slekta sjølv er hovudpersonen. Det set mennesket i ein samanheng – og det er eksistensielt interessant. Han er ein openberr kandidat til Kritikerprisen, sjølv om han fekk få meldingar i år.

Bernhard Ellefsen: Boka eit anklageskrift mot det sjølvsentrerte i vår tid, og set oss i større samanheng utan sentimentale grep. Eg er samd med Walgermo. Boka viser ein kollaps i erkjenninga i vår tid, og utstrekninga og autoriteten til historia. Det går tapt i nedsablinga av boka.

Hoem: Er ikkje oppfordringa om å lese sakte ein hersketeknikk?

Ellefsen: Solstad brukar Agnar Mykles ord: «Les denne boken to ganger».

Norheim: Solstad var tema på eit lektorseminar eg snakka for i Troms. Eg møtte ein hardcore Solstadfan der, og då eg spurde kva han syntes, sa han: «Eg likar godt ideen». Eg skjønar at kvantiteten går over i ein kvalitet – så mange namn gjer historia manifest. Men dikting er noko anna. Vi to blei samde om at eit essay ville ha vore betre.

Bekeng: For meg er det ein kjempekeisam roman ein kan seie interessante ting om. Eg kan godt snakke om boka, men lider om eg må lese ho.

Hoem: Er boka interessant som kritikk av den historiske romanen? Er det over for Roy Jacobsen? Fordi fortida ligg i mørket og vi ikkje kan dikte oss inn i ho?

Marta: Nei, Solstad vinn nok ikkje det her.

Bjørn-Ivar Fyksen: Ein kan ikkje dikte seg inn i det ein ikkje kjenner i det heile tatt?

Olav Haagensen: Når det gjeld bruken av historisk stoff: Svenskane er betre til å skrive dokumentarromanar og historiske romanar. Også desse kan vere nyskapande formmessig og relevante. Romanen om historisk stoff er meir enn ei dramatisert hsitorie om menneske i fortida.

Hoem: Er Solstads roman eit sjølvoppgjer? Han har jo skrive krigstrilogien.

Fyksen: Om det å lese Solstad som poesi: Formannen i Bragprisjuryen meinar at det var ein roman som vann i år.

Walgermo: Boka yter ekstrem motstand – det er sjelden for eit episk verk.

Hoem: Ser vi også ein motreaksjon som protest mot det sjølvbiografiske? Kjærstad skreiv essay i år, og der kan ein ta inn alt mogeleg utan å vere sjølvbiografisk. Knausgård gjer jo det også, men vil vi sjå romanar som er ein heilt annan stad enn det sjølvbiografiske? Er det det du har sett, Silje?

Bekeng: Nei, det treng ikkje vere ei motsetning der. Sollid Simonsen skriv også nært og personleg, intim problematikk filtrert gjennom biologipensum. Det er ei ny og frisk tilnærming, mennesket lever i symbiose med alle fakta.

Hoem: Kva med det uperfekte? Flamme-bøkene – bøker som knapt er romanar.

Bekeng: Dei er litt verkstadaktige, men det er mykje ulikt der. Eg har ikkje sett det i samanheng med maksimalismetrenden. Mange av dei er unge, men ingen av dei eg nemde er frå Flamme.

Norheim: Er Sollid Simonsen ein einboksforfattar? Eg har ikkje tenkt på faktatrenden på den måten. Men det har jo vore ei bølgje dei siste 10-15 åra frå USA, såkalla Wikipedia-romanar, stadig kjem «unike» debutantar med svære bøker stappa med fakta. I den angloamerikanske marknaden er det vinn eller forsvinn. Dermed må dei bruke alt dei har i første bok, det er heilt naudsynt å slå gjennom for å kome vidare. Om identitet er det heile Vesten skriv om for tida, skjer det ei spalting – kven er eg/vi – og kva er eg/vi. Nokre går meir i absurd retning, og deler av det Rimbereid skriv, er også der. Utforsking av grensa for det menneskelege . Faktahelvete er ein litt annna ting.

Bekeng: Det er vel det James Wood ville kalt hysterisk realisme. Men eg vil bort fra den dikotomien. Ein kan bruke dette faktahelvetet som filter for å snakke om seg sjølv.

Hoem: Eit speil for tidsånda? Ein kan jo seie at ingenting er nytt – men du, Skjeldal, meinar å sjå ein ny trend?

Skjeldal: Dette er jo evige spørsmål. Men det påfallende i bøkene eg har snakka om, er at det vert etablert ei eksistensiell og moralsk norm. Det er eit slags ansvar på hovudpersonane om å ta ansvar for seg sjølv. Eg vart slått av at dette ikkje er borte enno. Skaper forfattarne moralsk verdidebatt hos lesarane? Det er eit moralsk knyttneveslag i dei seks romanene jeg nevnte. Romanen er meiningslaus utan fundament som det kan oppløysast frå. Det er ei krise som blir umogeleg å forstå om det ikkje finns ein normativ plattform i boka.

Hoem: Er det desillusjonsromanar?

Skjeldal: Nei, men dei er vonde lenge.

Bekeng: Du er overraska over at temaet er så stort. Kva ville alternativet vore?

Skjeldal: Eg ser spørsmål som eg trudde samtidslitteraturen var ferdig med. Det er jo typisk for Modernismen, framandkjensle, tap av meining osb.

Norheim: Ja, det viderefører ein lang tradisjon. Trætte mænd, Kafka med fleire. Det er nok tilfeldig at det er kvinner i år, det har vore mange kriseramma menn også. Men eg ser det ikkje som noko nytt.

Ragnhild Eskeland: Eg trur ikkje det er tilfeldig at det er kvinner. Det er «flinke piker» som utforskar alternativet. Kor langt dei kan dra det i å ta ut sitt sjølvdestruktive eg. Dei bruker litteraturen for å gjere det. Ikkje biografisk nødvendigvis, kanskje heller ubiografisk: Det dei ikkje har rom for å gjere i sine egne liv, kan dei gjere i litteraturen.

Olav Haagensen: Ei interessant andrebok er Caroline Kaspara Palonens Du er meg for søvnig. Det fins romanar som virkar som dei vil gå inn i tradisjonelle forteljingar om unge kvinner, men som saboterar dei standariserte fortellermønstra. Den rensande krisa kjem ikkje. Dei er ikkje med på kva som er frigjørande. Dette kan ein lese som skeive, halvnaivistiske blikk på røynda, eller ein kan lese dei politisk, og då blir dei interessante.

Norheim: Kanskje er dei meir som Oterholm og Marstein, som nektar å etablere normer implisitt i verket. Det er morosamt å lese dei nye – om dei er i denne kodeksen eller ikkje.

Hoem: Men det er eit sakn om ingen romanar klarer å gripe dei krisene vi står i akkurat no. Er det ikkje vesentleg at nokon sier noko om rammevilkåra vi lever i no?

Cathrine Strøm: Det finns nye uttrykk som gjer dette, men kanskje ikkje på den måten du ser etter. Normpresset frå samfunnet som finns no, nye autoritetar i samfunnet som ikkje har funne si rette form enno.

Walgermo Kanske er poesi og essaysamlingane mest interessante å diskutere i år? Den sterkaste tenkinga fins der. Kvifor nominerer vi ikkje desse bøkene til Kritikerprisen, finnes det reglar mot essay?

Hoem: Ei runde til slutt: Kven får Kritikerprisen for i år?

Skjeldal: Leikvoll er ikkje nemnd, heller ikkje Tønseth. Dette er vanskeleg.

Bekeng: Nils Christain Moe-Repstad.

Norheim: Øyvind Rimbereid. Knausgård er betre som leser av andres verk enn som sjølvstendig tenkar.

Frå salen: I Sverige ville Steinar Opstad garantert blitt omtala i ein slik samanheng! Og ein ville ha vore opptekne av den beste litteraturen, ikkje kva som er mest trendy.

Margunn Vikingstad Nicolay Frobenius Mørke grener er ein utruleg god roman, ei klaustrofobisk lesaroppleving.

Erlend Røyset: Thure Erik Lunds I singularitetens skygge!