Kritikerprisen for beste sakprosabok for voksne 2020

Det kjem årleg ut fleire hundre bøker i den store sakprosa-sjangeren, om ein tek med stort og smått, norsk og omsett. Det der derfor eit utfordrande arbeid å skulle velje ut og nominere fire norske sakprosabøker som dei beste, og så peike ut éin vinnar. Juryen, som har vore samansett av Espen Søbye, Maria Horvei og Alf Kjetil Igland, har arbeidd seg gjennom ei stor bunke bøker av mange slag. 2020 var eit særs godt år for norsk sakprosa. Det gjorde ikkje valet lett.

Desse fire er nominerte, her i alfabetisk rekkefølge: Bjørn Hatterud: Mjøsa rundt med mor. Ei livsreise (Samlaget), Karin Haugen: Det golde landet (Gyldendal), Mari Jonassen: Norske kvinner i krig 1939–1945 (Aschehoug) og Anne Sverdrup-Thygeson: På naturens skuldre (Kagge).

Årets vinnar kan kategoriserast som ei memoarbok basert på eit uvanleg liv. Ho er forma som eit personleg essay. Den har fleire felles trekk med vinnaren frå 2018, Jan Grues Jeg lever et liv som ligner deres (Gyldendal). Begge kombinerer essaystikk og sjølvbiografi, men årets vinnar legg inn ei form for reiseskildring. Boka er ei reise i det indre og det ytre landskapet som forma han som menneske, med andre ord sjølve livsreisa, jamfør bokas undertittel: Ei livsreise. Bjørn Hatteruds ytre reise er ikkje lang, berre nokre timar rundt Mjøsa. Han såg den store innlandssjøen frå barndomsheimen, der han med sine tunge funksjonshemmingar kjempa seg fram til eit liv som med Grues ord «ligner deres». Men han var annleis på enda ein måte. Ein dag stod han fram foran skolekameratane og fortalte at han var homofil.

Oppveksten blei prega av mobbing og utanforskap. Han lengta bort, og reiste så snart han fekk sertifikat. Bilen gav han den fridommen han hadde sakna i sin gjenstridige kropp. Forfattaren studerte og skapte seg etter kvart ein karriere som skribent, kurator og musikar, han busette seg i Oslo og fekk eit liv i lag med sambuaren. I framstillinga blir storbyen ein kontrast til den vesle staden han kjem frå, livet med sambuaren kontrast til åra han hadde med foreldra. I vaksen alder kan han kjenne på heimlengten, kan hende til ein fellesskap han ikkje hadde fordi det ikkje var rom for han mellom dei jamaldrande. Lengten hans er ikkje utan ambivalens. Det er med Hatterud som med dei fleste av oss, med åra blir vi både meir framande for og tiltrekte av det vi reiste frå.

Det er derfor naturleg å spørje om det hos Hatterud finnes ein stad langt inne ein romantisk rest som livserfaringa frå universitet og urbane miljø ikkje har makta å kvele? Dei gode personlege essaya gir ikkje alltid svaret, men opnar rom for lesarens eigne refleksjonar, og kan hende veit Hatterud ikkje sjølv svaret. Kan hende er lengselen hans ein lengsel etter å lengte, men som den fullblods romantikar han nok er, held han noko tilbake.

Ein annan ambivalens i Mjøsa rundt med mor finnes i omgrepsparet original – ordinær. På den eine sida ønskjer han å være original, noko utanom det vanlege, på den andre sida uttrykker boka ein trong hos han til å gli inn i majoriteten. Forfattarens virke innanfor smale kunstgreiner lever på liknande vis side om side med hans djupe og ikkje-påtatte respekt for såkalla «folkelege» kulturuttrykk. Slike paradoks gjer teksten rikare og opnar for fleire tolkingar. Boka fyller eit større rom enn den plassen ho tar i bokhylla. Hatteruds skildring av festkulturen til foreldra, ein mix av heimebrent, stiletthælar, gisne fjellhytter, grammofon-plater og 20 kuldegrader, er framifrå tidsbilete og folkeminne.

Til slutt eit anna aspekt som møter den opne lesaren, den rolle foreldra spiller, då særleg mora. Bjørn Hatteruds mor har stilt opp for sonen gjennom mange år, ho har vore eit anker i den avgrensa verda hans, både heime og når han stadig måtte ha (delvis mislukka) medisinsk behandling. Ho er ein helt. Så syner Mjøsa-reisa at ho er ein meir foranderleg figur enn lesaren kunne tru. Det er ei endring der mora går frå å vere ein beskyttande morsfigur til å bli ei medsamansvoren og ei venninne han kan lene seg mot. Moras metamorfose er ikkje berrebokas styrke; Det er litteratur av høg kvalitet.

Det same kan seiast om den rolla Mjøsa speler. Som mora seier: «Noen gonger skinn Mjøsa som gull eller sølv, og je få lyst tæl å gå ut og plukke glitrende juveler med henda. Andre gonger æ a nesten svart» (s. 161). Mjøsa rundt med mor handlar ikkje berre omvegen heim, Mjøsa er brennpunktet der mor og son møtast som like.

Kjære Bjørn Hatterud: Juryen gratulerer med Kritikarprisen for beste sakprosabok for vaksne! Prisen er eit trykk av Øyvind Torseter.

Alf Kjetil Igland